Askush nuk e di se prej cilës mëhallë qiellore i kanë mbërritur Van Gogut, pak ditë para vdekjes, një tufë korbash të mëdhenj e të zinj. Shpirtra dhe zëra të çuditshëm, ardhur nga përtej kësaj bote ia mbuluan aq shumë qiellin vetjak piktorit, sa që ai u ngrit i trembur prej shtratit të lëngatës për të realizuar tablonë “Korbat në fushën me grurë”.
Vetëm shtatëdhjetë vjet më parë, një piktori tjetër, të quajtur Kaspar David Fridrih, (i mallkuar dhe ky prej ëndrrash të këqija), një zë i tillë i ardhur prej të njëjtash troje si dhe Van Gogut, e shtynë të bënte tablonë “Pemë me korba”. Një pemë e madhe dhe e harlisur në të cilën duket se banonin të gjithë korbat e botës. Ndërsa Klod Mone, në një hapësirë të pafund bore dhe dimri, vendosi një laraskë të zezë mbi portaren e braktisur, në tablonë e tij “Laraska”.
Thirrjet e mëdha e të përtejme, që vijnë nga qiej të tjerë dëgjohen vetëm nga veshët që janë caktuar t’i dëgjojnë, e nga askush tjetër.
Antonin Arto, duke përdorur dhe panoramën e mugët të jetës së Van Gog-ut që u mbyll me “Korbat...” shkroi gjithë akuzë e klithje librin rrëqethës “Van Gog, i vetëvrari i shoqërisë”.
Nëse jeta njerëzore është e goditur tejpërtej nga vdekja, apo dhe historia, që nuk është gjë tjetër veçse një kronikë e gjatë e vdekjes, te letërsia ndodh krejt ndryshe. Ajo bën tjetër gjë. Letërsia krijon një realitet të dytë mbi realitetin e parë, duke e sjellë më të kobshme, më ogurzezë e më tronditëse vdekjen.
Kujtesa letrare është e populluar nga njerëz që vdesin vazhdimisht, e që me vdekjet e tyre të thekshme mbulojnë herë pas here ngjarje të mëdha e plot dhimbje.
Pjesëmarrja e shkrimtarëve në trajtimin e vdekjes (sado reale të ketë qenë ajo) do të kishte mbetur e zbehtë apo një gjendje kundruall dhe e ndërtuar vetëm me mjete inteligjente e të ftohta, sikur të mos kishte pasur ca shkrimtarë të tjerë që e kishin më afër, madje krejt të tyren, vdekjen. Këta autorë nuk harrakaten nëpër eksperienca e tradita, nëpër folklor e zijona të tjera. Ato ndalen bash tek vdekja e vet e madhe, tek vdekja më e rëndë, tek ikja e fëmijëve të tyre nga kjo botë.
Tradita jonë letrare e ka një “Elegji” që Naimi i kushton vëllait të tij të vdekur (Tahsimit), si dhe bijës së tij, apo dhe Fishta që “Një lule mbi varr” mendohet se ia drejtoi të vëllait që i vdiq.
Shkrimtarët Zija Çela, Ali Podrimja, Çajupi, Hilë Mosi, Zef Skiroi, Ndoc Gjetja, Serembe, Karduçi, Ungareti, Sabato, Aliende, Still, (si dhe këngëtari i famshëm Erik Kepton), kanë pasur një fat të përbashkët. Fëmijët e tyre kanë ikur këso bote duke lënë mbi shpinë të tokës prindërit e tyre shkrimtarë, “… të dehur nga dhimbja, mes rrënojave të mendjes, ku kumbojnë përvëlueshëm vargjet e Vallejos se ka kaq goditje të fortë në jetë…” (Ernesto Sabato).
Hija e rëndë e vdekjes, ardhur në letërsi nga këta shkrimtarë që përmenda, tashmë mbizotëron realitetet e shpikura e të sajuara, i tejkalon fantazitë e qindra shkrimtarëve të tjerë. Dostojevski thotë se “Realiteti vetë është më fantazi se vetë fantazia”. (Edhe në këtë fjalë a nuk duket se ka ca “zi”).
Mbase dhe vetë matrica e veprave më të mira të këtyre shkrimtarëve qëndron bash tek ai realitet që ka brenda fatin e tyre personal dhe vdekjen si realitet.
“Las Varrezas”, “Për dashurinë shkruhet pas vdekjes”, “Lum Lumi”, “Thërrisje, po mbytem”, “Mili dhe Hajthia”, “Paola”, “Një Yll i paharruar”, “Lot në parajsë”, “Shega” dhe “Vaji i hershëm” sillen në letërsi si module të realiteteve e të dhimbjeve të forta e të vërteta. Këta shkrimtarë sa ç’ranë robër të ngjarjeve të tyre tronditëse, po aq dhe përballuan fatin që i lidhi me vdekjen. Dhe e dinë fare mirë se vdekja nuk është gjë tjetër veçse forma arketipale e dhimbjes së madhe dhe e realitetit të thellë, ndaj këto vepra që shkruajtën janë nga më të shkëlqyerat e tyre.
Në muzg gjuetarët ktheheshin nga kënetat e largëta. Ca këneta që mbërrinin deri në det me ujërat, kallamishtet e tyre dhe klithjet e zogjve. Gjojtësve, në pjesën e pasme të biçikletave, u vareshin ca zogj të zinj me koka poshtë, lidhur tufë prej këmbësh. I vrisnin e shitonin atje buzë ujërave të Lezhës. Sapo mbërrinin në qytet, u dilnin përpara turma evgjitësh dhe ua blinin zogjtë. E pastaj, i shpuplonin në breg të Drinit, dhe i piqnin rreth ca zjarresh të mëdhenj e të frikshëm, duke kënduar tërë natën, deri në mëngjes, disa këngë të çuditshme që nuk i mora vesh asnjëherë se çfarë thuhej në to.
Isha fëmijë dhe, deri atëherë, njihja vetëm korbat: madje për mua, çdo zog i zi nuk qe asgjë tjetër veçse korb. Më vonë e mësova se ç’ishin ata zogj që vriteshin kënetave, por dhimbja më mbeti përsëri për korbat..
Njerëzit që shkruajnë letërsi duhet të mos i dinë ca gjëra deri në fund. Një pjesë të tyre le t’i lenë në stadin që i kanë mësuar së pari, (edhe gabim), mbasi letërsia nganjëherë ka nevojë të shkruhet edhe si keqkuptim apo si dije e deformuar, pjesë këto të realiteteve artistike.
Ushtari i Qabesë ka një lutje të madhe që shkundullon, që trand tokë e qiell “...O ju korba që më hani / Sytë e zez të mos m’i ngani...”. Ushtari që vdes në shkretëtirë, i goditur e i mallkuar nga fati, ka vetëm një lutje që u drejton korbave: të mos ia prekin e të mos ia prishin sytë. Duket se ushtarit tashmë nuk i intereson asgjë përveç syve. Ato i dalin boll për këtë jetë. Imagjinoni vetëm dy sy të mbetur nga i tërë trupi i një njeriu që u sos krejt nga korbat. Madje duket se njeriu nuk është gjë tjetër veçse sytë e tij, vetëm vështrimi që ka, sall trishtimit që mbetet në to.
Zija Çela librin e tij të fundit, “Për dashurinë shkruhet pas vdekjes”, ma solli në zyrën time në Lidhjen e Shkrimtarëve, pikërisht në atë zyrë ku Zijai pati punuar dikur. E bash në atë godinë ku, njëherë e një kohë (kur dhe unë qeshë fëmijë), vinte pas të atit dhe Dritani i vogël, që padyshim sillej korridoreve të gjatë e bubërronte zyrave të Lidhjes për të gjetur ndonjë libër të bukur.
E hapa librin. Dedikimi “Mark Simonit, me dhembje nga Zija Çela”. Një memuar i rëndë për nga ngjarja, i përvuajtur për nga dhimbja, elegant për nga mënyra e të shkruarit. Shkrimtari që flet për mikun e tij më të mirë, për të birin që nuk është më.
Zija Çela e shkruan frymën e vdekjes me një vezullim të zi, gjithë misticizëm, i pushtuar prej simbolesh e shenjash që nuk dallohen askund librit, por ikin qiellit, i burgosur prej zërash të largët që s’ndjehen kërkund por që janë gjithkund, i trandur prej jehonash e shpirtrash që sillen padukshëm kudo, i sëmurë prej vdekjes e prej jetës njëkohësisht, i plagosur prej kujtimesh dhe mallit.
Ky libër nuk është thjeshtë një memuar, por një medium i lënë në kufirin mes kësaj bote e asaj bote, si një mundësi për të shkruar përherë në të, edhe ati edhe biri.
“Jetë e vdekje përqafuar”- thotë Lasgushi ynë i madh.
Nga dritarja ime e hotelit në Prishtinë shikoja se si, nën një qiell gri, fluturonin turma të mëdha korbash. Qe shi dhe retë e korbat dukeshin përherë e më të zymtë.
Dukej se dilnin nga nëntjegullat e shtëpive të vogla të lagjes së vjetër, në fillim si me përtesë, po pastaj plot zhurmë, duke e bërë edhe më zi qiellin. Në ikjen e tyre vërehej po ajo lëvizje që bëjnë ëndrrat e këqija kur dalin prej nesh.
Turma të këtyre zogjve vetmitarë silleshin nën qiellin dimëror të Prishtinës. E ndjeja se, megjithëse shkonin ashtu në tufa, secili prej tyre kishte një vetmim të madh, madje qe më i vetmuar edhe se çdo lloj tjetër zogu që harrohet s’di se ku.
Kosovë (Kosofu pelidhion) do të thotë fusha e mëllenjave, e që siç duket qysh këtu ka një keqkuptim, pasi nuk flitet për mëllenjat por bash për vetë korbat. Në zanafillë, duket se ka pasur ndonjë pasaktësi në njohje, ku korbat janë marrë si mëllenja, atëherë në fillesat e kësaj fjale.
E nëpër mend më silleshin plakat e Jugut të Shqipërisë, që kur mbeten fillikat e vetëm, me të afërm të vdekur, u thonë me dhimbje “korba”.
Tashmë e dimë se vdekja është atribut i të gjithëve. Ne shkojmë drejt saj ditë pas dite, me ngulm, nganjëherë me një shpejtësi të tmerrshme e të pakuptueshme, e herë të tjera ngadalë ngadalë, (me idenë që t’i vonohemi sado pak). Por vdekja nuk shqetësohet fare për vonesat tona të shtirura, për rrengjet tona, mbasi ajo aty është e sido që të jetë, në atë vend kemi për të mbërritur.
“Pas të dyzetave, ditët ikin shpejt e unë po i afrohem marramendshëm vdekjes”, thotë Borhesi.
Por nëse disa mrrolen, zvogëlohen e mblidhen në trishtimin e tyre dhe bëhen sa një grusht, ka plot të tjerë që e ndërtojnë marrëdhënien me vdekjen në një mënyrë krejt elegante, si kaubojtë e vjetër, apo si një karshillëk i thjeshtë komshinjsh që njihen prej kohësh e bëjnë tek-tuk ndonjë shamatë të vogël e asgjë më tepër.
Marrëdhënia me vdekjen jo rrallë ka qenë shqetësimi lëndorë i shkrimtarëve.
Emil Cioran, i zënë rob nga motivi i vdekjes e varrezave është njëri prej tyre. Edhe në absurdin e Beckett-it e kemi raportin e jetës me vdekjen. Madje, duket se autorë të ndryshëm e kanë primordiale (origjinare) këtë raport, mbasi vepra e tyre e ka tej e mbanë vetes.
Konradi ka shumë kob (sa afër fjalës korb) tek novela e tij “Zemra e errësirës”, Cesare Paveze “...verra' la morte / E avra' i tuoi occhi....” apo me “...I fundit përherë është korbi” ka një trishtim e një vezullim të zi, Joyce tek “Të vdekurit” mbyll pamjen me një larginë varresh, Verleni (kemi këtu parasysh dhe “Shpendët e detit”), Stainbeck sillet vërdallë varrezave të “Lagjes Tortilja”, Pazolini i Neorealizmit ka shumë vdekje në filmat e tij, Folkner në “Ndërsa vdes” kuvendon me mortagjinjtë që dërgojnë arkivolin në vorr, Cesare Paveze plot trishtim shkruan ciklin “Do vijë Vdekja”, kurse në “Toka dhe vdekja” thotë : “Përherë e kemi pranë një këputje / Gjithmonë është vdekja” (variant i përkth. nga A. Leka) ; Alber Kamy në ekzistencializmin e tij përzien shumë jetë e shumë vdekje bashkë, ashtu si dhe Paul Celani tek “Fuga e vdekjes”.
E po të njëjtit intensitet është dhe letërsia e Danillo Kish, e sidomos veprat e tij “Enciklopedia e të vdekurve” dhe “Një varr për Boris Davidoviç”. Gjithashtu dhe Tolstoi me “Vdekja e Ivan Iliçit” e pasuron bashtinën e kësaj letërsia. “Dëshira ime për të dashuruar vështron nga vdekja, si një dritare që sheh në oborr”, thotë Zhorzh Bataj.
“Sa t’i sillesh rreth natës, po aq kohë e ecje duhet për t’i ardhur rrotull varrezës.” – thotë Luis Ferdinand Selini në romanin “Udhëtim në fund të natës” (variant i përkth. nga H. Sinani), në parathënien e të cilit botuesi Krenar Zejno thotë se shkrimtarët e mëdhenj e hedhin vallen e vdekjes në varreza.
(vijon)
Almera, Tiranë, 2007.
